گفت‎وگوی اخلاقی طاها عبدالرحمن با غرب

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از شماره ۲۲ فصلنامه صدرا، – مایکل ال. بِوِرز- حوادث ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در نیویورک منجر به طوفانی از نوشته‌ها شد که از درگیری میان تمدن‌های اسلام نوبنیاد و غرب خبر می‌داد. مفسر برجسته‎ای که درباره این رویدادها (که عمدتاً توسط محققان غربی نادیده انگاشته می‌شدند) صحبت می‌کرد، فیلسوف مراکشی طاها عبدالرحمن بود. درحالی‎که کار او فراتر از وقایع تراژیک اما سادۀ یازده سپتامبر را نشانه گرفته بود، اما به‎طور مستقیم نظریه «برخورد تمدن‌ها»ی ساموئل هانتینگتون را به چالش می‌کشید و وضعیت کنونی دوگانه‎گرایی را نشان می‌داد.

این روشن‎فکر مسلمان متفکر، آثار بسیار مهمی را با هدف استقرار دوبارۀ فلسفه اسلامی در سنت ]نبوی[ با محوریت اخلاق در عمل نگاشته است. این آثار نه‎تنها در پی احیای اخلاقی درون کشورهای اسلامی‎اند، بلکه به‎مثابه پیامی جهانی‎اند که هژمونی سکولار غربی موجود در فضاهای سیاسی، اجتماعی و فلسفی را به چالش می‌کشد. آثار او شامل مجموعه‌ای متنوع از موضوعاتی است که حاوی نقد و بررسی مدرنیته سکولار غربی، فقدان نظریه اخلاقی درون آثار اسلامی مدرن، گفت‎وگوی بین فرهنگی و واسازی انتقادی دوگانه‎گرایی استعاری غرب از ضدیت عقل در برابر وحی است.

من در این بررسی کوتاه، بر سه کتاب منتشرشده عبدالرحمن پس از وقایع یازده سپتامبر سال ۲۰۰۱ تمرکز خواهم کرد. عبدالرحمن در دو کتاب اول خود پس از یازده سپتامبر یعنی حقوق عرب در تفاوت‌های فلسفی (۲۰۰۹) و حقوق اسلامی در تفاوت‌های فکری (۲۰۱۴) از حقوق اعراب و جهان اسلام در به‎کارگیری فلسفه و جهان‎بینی خاص دفاع می‌کند که از هژمونی جهانی که در پی جهانی‎سازی مدرنیته سکولار غربی است پیروی نمی‌کند. او نقد خود را در هر دو کتاب از موضعی روش‎شناختی آغاز می‌کند که بر اساس نظریه مدرنیته‌های چندگانه «شموئل آیزنشتات» بنا شده‎اند. بااین‎حال هر کدام از کتاب‌ها در مسائلی جداگانه‌ درگیر می‌شوند که هر دو ریشه در هژمونی و جهانی‎سازی مدرنیته سکولار غربی دارند.

 عبدالرحمن در حقوق عرب در تفاوت‌های فلسفی بر حقوق اعراب در به‎کارگیری فلسفه عربی خاص به جای تقلید کورکورانه سنت متافیزیکی غرب، تأکید می‌کند. او در حقوق اسلامی در تفاوت‌های فکری از دوگانه‎گرایی ذاتی خشن مدرنیته سکولار غربی انتقاد می‌کند که جایگاه سنت اسلامی را به‎مثابه «دیگری» کم‎اهمیت‌تر در رابطه با خودش و سنتش قلمداد می‌کند. عبدالرحمن در این دو کتاب اول عمارتی از نقدها را می‌سازد که در حال بازسازی چشم‎اندازش از مدرنیته اسلامی است که بر مبنای جهان‎بینی اخلاق اسلامی در کتاب اصلی او یعنی روح مدرنیته: مدخلی برای ایجاد یک مدرنیته اسلامی (۲۰۱۳)  ساخته می‌شود. من به معرفی مختصر هریک از این کتاب‌ها بر اساس استدلال‌های اصلی مستتر در آنها خواهم پرداخت.

حقوق عرب در تفاوت‌های فلسفی

همان‌گونه که عنوان کتاب نشان می‌دهد، این کتاب بر حقوق فیلسوفان عرب برای مشارکت در مسائلی که به آنها مربوط است، در عوض مسائلی که از بیرون به آنها تحمیل شده است، دلالت می‌کند. درعین‎حال عبدالرحمن استدلال می‌کند که تاکنون روشن‎فکران مدرن مسلمان به‌صورت کورکورانه از سنت سکولار فیلسفی غربی تقلید می‌کنند.

او قصد دارد که یک دوره جدید را برای فلسفه اسلامی ترسیم کند. او نقد خود را با این ادعا آغاز می‌کند که فیلسوف باید مسائل متعهدانه را مطرح کند. این شیوه پرسشی، پیش‎شرط یک تعهد اخلاقی لازم برای فیلسوف درون محتوای مسئله خودش پیش از استفسار عملی است و الزامات اخلاقی کار فیلسوف را محدود می‌کند. او استدلال می‌کند که اخلاق به‎عنوان گرایش مرکزی سنت اسلامی، گمشده آثار روشن‎فکران مدرن مسلمان بوده است؛ یا به دلیل فهم غلط آثار غربی و یا به دلیل تسلیم ساده سنت در برابر پارادایم سکولار غربی.

عبدالرحمن بر حق تفاوت فلسفی یا فکری به‎مثابه یک حق آزادی برای پژوهشگران مسلمان از [بند] تقلید کورکورانه از سنت سکولار فکری غرب تأکید و اصرار دارد. [در حقیقت] برای او این آزادی، معطوف به تقلید کورکورانه از سه پروژه فلسفی است: فلسفه یونان، فلسفه اروپای غربی و فلسفه یهودی. او استدلال می‌کند که این سه لایه از سنت سکولار غربی، دو مانع عمده را بر سر راه فیلسوفان عرب قرار داده‌اند.

فلسفه عرب می‌باید بر این دو مانع عمده که از سنت سکولار غربی ناشی شده‎اند و روایت ساخته‎شده به دست آن، یعنی تضاد سفت و سخت دوگانه که عقل و وحی و همچنین دین و سیاست را از یکدیگر جدا می‌سازد، غلبه کند – موانعی که براساس ایده عبدالرحمن، اندیشه اسلامی را تضعیف و اسیر کرده‎اند. یکی از این دو مانع، مفهوم تفکر واحد یا جهانی شدن اندیشه است.

اندیشه واحد یک سبک از تفکر را بر همه فرهنگ‌ها و فلسفه‌هایشان علی‎رغم تفاوت‌هایشان، [به‌صورت خاص] تحمیل و همگون می‌کند. مانع دیگر آن است که هژمونی سیاسی-اقتصادی، حمایت مادی از جهانی شدن اندیشه سکولار غربی را فراهم می‌آورد که به باور عبدالرحمن، می‎کوشد تا تفاوت‌های فکری را نفی کند. او اصرار دارد که حق تفاوت فکری، حقی طبیعی است که جهان [واقعی] را معنا می‌بخشد.

نکته اصلی مورد نظر او این است که تنها زمانی این حق طبیعی برای بیان آزادی‌های فکری مورد قبول است که گفت‎وگوی واقعی برقرار شود. آزادی، تفاوت را مجاز می‌دارد و تفاوت منجر به گفت‎وگو می‌شود و یک گفت‎وگوی بسط‎یافته برای فرایند دستیابی به اخلاق جهانی کاملاً ضروری است. او خواستار آن است که روشن‎فکران مسلمان در تحقق این حق، به این مسئله پاسخ دهند که چگونه جهان اسلامی می‌تواند به بهترین صورت با مشکلات یک جامعه در حال مدرن شدن در دوران جهانی شدن سریع مواجه شود. او قصد دارد نیرویش را صرف مسائل مربوط به فیلسوف مسلمان کند، نه مسائلی که مختص فیلسوفان غرب است و موضوعات و مسائلی که آنها بر فیلسوفان مسلمان تحمیل می‌کنند. حق ابراز تفاوت، نیاز به یک فضای عمومی مناسب برای گفت‎وگو دارد که بخشی از هدف بسیار پیچیده عبدالرحمن در این سه کتاب است.

او استدلال می‌کند که رهیافت جست‎وجوی وفاق برای گفت‎وگوست که به موفقیت در نفی شکل‌های پنهانی متفاوت و ویژه فضای خشونت بار دست می‌یابد. او دوسطح خشونت را از یکدیگر متمایز می‌کند: «خشونت بزرگ» مبتنی بر سرکوب و «خشونت کوچک» مبتنی بر توافق. او خشونت بزرگ را نیز به دو دسته تقسیم می‌کند: هم خشونت فیزیکی و هم خشونت معرفتی.

 نخستین نوع خشونت شدید که خشونت فیزیکی است، جایی است که طرف ضعیف مجبور است موقعیت طرف برتر را از طریق اعمال مواد قدرت و یا نفوذ بپذیرد. نوع دوم خشونت شدید که خشونت معرفتی است، هنگامی به وجود می‌آید که یک حزب موضع حزب دیگر را [به‌صورت قانونی] سرکوب می‌کند و آن را در گفتمان عمومی ناپذیرفتنی می‌سازد. هر دو نوع این خشونت‌ها در پی آن‎اند تا با استفاده از قدرت، گفت‎وگوی انتقادی و تفاوت‌های افرادی را که در این گفت‎وگو درگیرند از بین ببرند. علاوه‎براین حزب سرکوب‎شده را دعوت می‌کند که به‎نوعی خشونتی مشابه را علیه خود حزبی که ابتدا اقدامات سرکوبگرانه انجام داده است، بازگرداند.

«خشونت کوچک» نوعی است که بر پایه توافق است. در این مورد، توافق یا سازش از طریق یک شخص ثالث میانجی مشروع و قابل قبول به دست می‌آید یا از طریق سازش میان دو حزب متضاد که از راه مذاکره متقابل به توافق دست یافته‌اند، پدید می‌آید. به گفته عبدالرحمن هنگامی که حل و فصل از طریق مصالحه یا واسطه‎گری به دست می‌آید، خشونت نیز وجود دارد. دلیل آن این است که توافق از طریق حل‎وفصل تنها زمانی به وجود می‌آید که یک طرف یا هر دو طرف تقریباً یا به‎طور کامل موقعیت ویژه و خاص خود را نفی کنند. نکته‌ای که او سعی ندارد بر آن تأکید کند آن است که توافق یا سازشِ متقابل مثبت نیست، بلکه او استدلال می‌کند که خود تفاوت در این مدل از گفت‎وگو به نقص یا خطایی تبدیل می‌شود که نیاز است بر آن غلبه شود.

از سوی دیگر، عبدالرحمن ادعا می‌کند که یک مدل گفتمانی که ریشه در یک دیالکتیک خلاقانه و گشوده دارد، بدون تمایز و تفاوت بی‎معناست. [بنابراین] داشتن تفاوت مقدم بر گفت‎وگوست. برای یک گفت‎وگوی واقعی هیچ «توافق کاملی» وجود ندارد. در الگوی گفت‎وگوی عبدالرحمن، عدم توافق، یک هنجار است و باید آن را در عوض رهیافتی که به دنبال موضع جهانی شدن اندیشه، فرهنگ یا سازمان‌های اجتماعی است – که در پی نفی سوبژه‎های ویژه است- پذیرفت.

حقوق اسلامی در تفاوت فکری

عبدالرحمن این خط تحقیق را با پیگیری کارش در توسعه دادن به رهیافت خود در اخلاق گفتمان ادامه می‌دهد. او در این کار با رویدادهای یازده سپتامبر و واکنش ایالات متحده به آن رویدادها به‎عنوان نقطه شروع تحقیقش آغاز می‌کند. او روایت‌های «خوب در برابر بد» و «شما یا با ما هستید و یا با آنها» را که رئیس‎جمهور جورج دبلیو بوش در رویداد یازدهم سپتامبر استفاده کرد، برجسته می‌کند.

 او ادعا می‌کند طرح‌های شعاری برای غرب، قدرتی مرکزی ایجاد می‌کند که از نظر عبدالرحمن به‎عنوان اصل مخالفت دوگانه‎گرا توصیف می‌شود.

عبدالرحمن معتقد است که جدیدترین دوگانه‎گرایی در نظریه برخورد تمدن‌های هانتینگتون به نمایش درآمده که به نفی یافتن ماهیت توافق می‌انجامد و موقعیت تشخیص متقابل، همکاری و ارتباطات بین ذهنی میان مردم و ملت‌ها را تضعیف کرده است. او معتقد است که این دوگانه‎گرایی جدید، اصل تفاهم را که منجر به ائتلاف خود و دیگری می‌شود وارونه کرده است. برای او، بهترین راه برای رسیدن به این هدف از طریق جهاد است. او جهاد خود را نوعی جهاد اخلاقی توصیف می‌کند. جهاد اخلاقی در پی ایجاد یک فضای کنش ارتباطی است که خود مبتنی بر دو اصل ارتباط بین ذهنی است:

اول، در یک جهاد اخلاقی ایمان باید بخشی از فرایند گفت‎وگویی باقی بماند. به جای آنکه از یک فضای عقلانی آغاز گردد، شخص تلاش می‌کند تا از یک فضای اخلاقی قبل از به‎کارگیری عقل آغاز کند، نه آنکه از یک نقطه نظر عقلانی به نتیجه‌ای اخلاقی برسد؛

دوم این است که باید در یک فرایند ارتباطی با دیگران تعامل کنیم، به شرط آنکه دیگران درواقع خودشان باشند.

عبدالرحمن تأکید می‌کند که هیچ‎یک از این اصول ارتباط بین ذهنی، بدون جهاد مستمر با خود به دست نمی‌آید. جهادگر اخلاقی [در حقیقت] کسی است که بر روی روح خود، روحیه خود و نفس خود برای تنها هدفش که یک‎پارچه کردن روح دیگری در خودش است، کار کند. این مسئله ضروری است که تلاش برای یافتن، درک کردن و رسیدن به احساسات دیگری به میزانی باشد که تجارب دیگری به‎مثابه تجارب خودش باشد. هدف این است که با در نظر گرفتن احساسات دیگران به‎مثابه احساس خود، در هر نوع گفت‎وگو و یا تعامل، تاب بیاورد.

این تلاش مداوم در فهم دیگران همچنان ناقص باقی خواهد ماند. بااین‎حال این تفاهم ناقص منجر به نفی ضدیت دوگانه‎گرای خشن میان خود و دیگری می‌شود. فضای گفت‎وگوی واقعی بین‎الاذهانی تنها مربوط به زمانی نیست که یک اجماع بین‎المللی از هویت به دست آمده باشد. عبدالرحمن تأکید می‌کند که این فرایندی است که هرگز متوقف نمی‌شود.

روح مدرنیته: مدخلی برای تأسیس یک مدرنیته اسلامی

عبدالرحمن در کتاب سوم و نهایی خود، روح مدرنیته: مدخلی برای تأسیس یک مدرنیته اسلامی، گفت‎وگویش را با غرب به وسیله ایجاد و گسترش فهم خود از یک مدرنیته اسلامی به اوج می‎رساند که پاسخی متقابل به روایت سکولار غربی است؛ روایت سکولاری که به دنبال عقل محض و فضای گفتمانی عمومی عاری از دین است.

 او نقد خود را از سنت سکولار غربی با نقد و بررسی اثرات جهانی شدن بر جامعه انسانی بسط و شرح می‌دهد. او دو مشکل اصلی ایجاد شده توسط مدرنیته سکولار غربی را از هم تمیز می‌دهد: اولاً مدرنیته سکولار غربی زندگی اقتصادی را بر اساس سرمایه‎داری بازار آزاد بالاتر از اصل خیریه ارزش‎گذاری می‎کند و شکل می‌دهد؛ ثانیاً مدرنیته سکولار غربی که در حال جهانی شدن است، دانش فنی را به ادراک وسیع‌تر دانش انسانی ارجح می‌داند.

 این دو نظام ارزش که توسط سنت سکولار غربی مرجح شمرده می‌شوند، فرد را در موقعیت حاکم بر طبیعت قرار می‌دهند. عبدالرحمن ادراک غربی از مدرنیته را با مفهومی از امانت‎داری که در آن مردم می‌باید از سیاره و ساکنانش محافظت کنند، معکوس می‌کند. سخنان مخالف عبدالرحمن در برابر روایت‌های غربی در این سه کتابش به مثابه رهیافتی روش‎شناختی است. رهیافت او یک روش بازسازی‎کننده/ واسازی‎کننده است که ابتدا یک مشکل غامض را درون سنت سکولار غربی شناسایی می‌کند. او سپس مسئله غامضی را که در مفهوم مرکزی‌اش دارای مشکل است واسازی می‎کند و آن‎گاه آن را با دیدگاهی اسلامی که هسته آن اخلاق و عمل اخلاقی است، جای‎گزین می‌کند.

مفهوم موردنظر عبدالرحمن از مدرنیته اسلامی، با شناسایی آنچه او سه عنصر اساسی مدرنیته سکولار غربی می‌داند، آغاز می‌شود: بلوغ، انتقاد و جهان شمولی. اصل اول، یعنی بلوغ، اصرار بر استقلال در تفکر برای خود بدون پذیرش کورکورانه حقیقتی است که به وسیله دیگران مشخص شده است. او تأکید می‌کند که کمبودِ جدی استقلال اندیشه است که جهان اسلامی / عربی را از ایجاد و گسترش رهیافت اسلامی منحصربه‎فرد در مسائل مدرن به دور نگه داشته است.

مدرنیته اسلامی عبدالرحمن بر اساس دو سنگ بنای بلوغ اندیشه ساخته خواهد شد: استقلال و خلاقیت. استقلال به‎عنوان نخستین سنگ بنا، به معنای خودمختاری از تفسیر انحصاری غرب از مدرنیته است [ارائه تفسیری مستقل از تفسیر غرب برای مدرنیته]. او تأکید دارد که تفسیر غرب از مدرنیته ، غرب را به نهادی نواستعماری در جهان عربی/اسلامی بدل کرده است. سنگ بنای دوم، که عبدالرحمن در آغاز کتابش به آن اشاره می‌کند، خلاقیت در تفکر فلسفی است که اجازه می‌دهد تا تجدید نظر خلاقانه و تفسیر مجدد اخلاق اسلامی سنتی، صورت گیرد و بر اساس آن می‌توان در مبارزه با نقصان‌های سرمایه‎داری جهانی و ماتریالیسم وارد عمل شد.

اصل دوم در سنت سکولار غربی، یعنی انتقاد، به دنبال تغییر دیدگاه یک فرد از باور تغییرناپذیر به حالت تردید بحرانی است. سنت غربی، از طریق این ارزش، علوم طبیعی را به‎عنوان قاضی نهایی برای تصمیم‎گیری اجتماعی و استدلال اخلاقی قرار می‌دهد. خرد ابزاری، ارزش بنیادی برای جامعه و نهادهایش می‌شود. او دو رکن را شناسایی می‌کند که انتقاد را در نظام ارزش‌های غربی وارد می‌کند. تمایز به‎عنوان رکن اول، دانش، فرد و جامعه را در حوزه‌های جداگانه ازقبیل قانون، اخلاق، علم و هنرها تقسیم می‌کند. این امر همچنین منجر به سکولاریزاسیون نهادهایی می‌شود که خود به تقویت تبلور روایت دوگانه‎گرای غربی از «جدایی عقل از وحی» و «سیاست از دین» کمک می‌کنند.

عقلانیت به‎مثابه رکن دوم، سنت مذهبی را خارج از حوزه عمومی قرار می‌دهد. عبدالرحمن در مخالفت با این رویکرد غرب، بر ایده‎ای گسترش‎یافته از عقلانیت تأکید می‌کند. درک کامل‎تری از مفهوم مورد نظر او درباره خرد بسط‎یافته در کتاب وی با عنوان پرسش از اخلاق: کمک به نقد اخلاقی مدرنیته غربی (۲۰۰۰) یافت می‌شود. در ادراک عبدالرحمن از مدرنیته اسلامی می‌باید از خردی بسط‎یافته استفاده شود؛ چراکه الزامات اخلاقی راهنمای عقل است و اخلاقیات به‎عنوان پیش‎شرط اولیه پیش از استفاده از عقل مطرح می‌شود.

جهانی بودن [به‎عنوان] اصل نهایی مدرنیته، استدلال می‌کند که پیشرفت بر مبنای تغییرات طبیعی و لازم از [امر] خاص به [امر] جهانی است.

 سپس جهانی شدن درون مدرنیته سکولار غربی فرایندی است که تفوق یافتن و خاص بودگی را هم درزمینه اجتماعی و هم درزمینه متافیزیکی از میان می‌برد. عبدالرحمن مانند دو عنصر قبلی، دو رکن را شناسایی می‌کند که جهانی بودن را حمایت می‌کنند: رکن اول، یعنی توسعه‎پذیری، فرایند مدرنیته را توصیف می‌کند که عقلانیت به‎مثابه ارزش گفتمانی مرکزی فراتر از حوزه فلسفه در تمامی زمینه‌های اندیشه، علم، دین، هنرها، حقوق و اقتصاد وجود دارد.

این گسترش مدرنیته سکولار غربی پس از آن، رویکردهای غیرسکولار در همه زمینه‌های تحقیق فکری و سیاست‌های عمومی را نادیده می‌گیرد. رکن دوم، یعنی عمومیت، به شیوه‌ای مشابه به گسترش [مدرنیته سکولار غربی] می‌پردازد. جایی که عقلانیت فراتر از منشأ فلسفی خود در درون دیگر رشته‌ها گسترش می‌یابد، مدرنیته سکولار غربی نیز به‌صورت مشابهی فراتر از مرزهای غربی خود درون سنت‌ها و فرهنگ‌های غیر غربی بسط می‌یابد. مدرنیته سکولار غربی به پارادایم جهانی بدل می‌شود که تمام فرهنگ‌ها و سنت‌ها می‌باید خودشان را در آن حل کنند.

قابلیت جهانی شدن که در قلب مدرنیته غربی است، بسیار علاقه دارد تا بسیاری از پروژه‌های عبدالرحمن را که در این سه کتاب مطرح کرده، به مبارزه بطلبد. تأکید او برای داشتن حق اساسی اختلاف در برابر جهانی‎سازی مدرنیته هژمونیک [در حقیقت] تأسیس حق بنیادی و مرکزی انسان برای آزادی اندیشه است. مدرنیته اسلامی او در پی جهانی شدن ایده اخلاق و همبستگی با دیگران است. این [امر] اجازه می‌دهد که برای احترام به دیگران با توجه به فرهنگ‌ها و فلسفه‌های خاص خودشان که ریشه در اخلاق عملی دراد، به تفسیر مستقل و خلاقانه از مدرنیته بپردازند.

نکات نهایی

خلاصه‌ای که در این بررسی مختصر ارائه دادم، تنها بر اساس هسته این متون است. به‎همین‎ترتیب ایده‌هایی که در این سه کتاب مورد بحث قرار گرفتند، می‌توانند در متون دیگر موجود در مجموعه غنی [آثار] عبدالرحمن یافت شوند. متن چهارم، پرسش از اخلاق: مشارکت در نقد اخلاقی مدرنیته غربی (۲۰۰۰) به‎راحتی می‌تواند به سه‎گانه مورد بحث در این بررسی اضافه شود. بسیاری از ایده‌هایی که در این آثار یافت می‌شود، پاسخ به پرسش‎هایی است که ابتدا در این متن مطرح شده‎اند؛ پرسش مرکزی این است: جایگاه اخلاق در جامعه جهانی قرن ۲۱ چیست؟ موفقیت در پاسخ به این پرسش، در خود پرسش قرار دارد.

اهمیت این آثار درزمینه تفکر اسلامی هم در منحصر به فرد بودنشان است و هم در رویکرد یگانه‎شان در پرسش از معنای مسلمان بودن در مواجهه با مدرنیته سکولار غربی هژمونیک. این پرسش در اندیشه اسلامی مدرن، مرکزیت داشته است. عبدالرحمن [دراین‎زمینه] آوایی تازه و مسیری از پژوهش‌ها را فراهم می‌آورد که برای نسل‌های آینده دانشمندان مسلمان مفید خواهد بود. به‌صورت مشابه آثار وی نیز مورد توجه محققان غربی ازقبیل السدیر مک‎اینتایر، چارلز تیلور و مایکل سندل و تمام دانشمندانی است که درزمینه گفت‎وگوی میان فرهنگی و اخلاق گفتمانی مشغول به کار هستند.

متأسفانه او در غرب نادیده گرفته شده و اکثر آثار وی نیز به زبان‌های غربی ترجمه نشده‎اند. طاها عبدالرحمن نقطه شروعی امیدوارکننده برای کسانی است که تمایل به توافق میان فرهنگ‌ها دارند و مخالف تحریک برای برخورد تمدن‌ها هستند.

انتهای پیام/